چک از دید کلی
امروزه کمتر کسی است که
با چک و امور بانکی سر و کار نداشته باشد . رواج روزافزون استفاده از چک و
از طرف دیگر آشنایی نداشتن با قوانین و مقررات چک گاهی سبب دردسر می شود .
بنابراین آشنایی با قوانین و مقررات چک برای همه افراد ضروری و لازم است .
در
یک تعریف ساده ، چک سندی است که بر طبق آن صاحب حساب بانکی باصدور چک می
تواند خودش شخصا و یا با تحویل چک به فرد دیگر ، از حساب بانکی خود پول
برداشت کند
چک عمده ترین اسناد تجارتی معمول بوده و پس از گسترش عملیات
بانکی یکی از مهمترین وسائل دریافت و پرداخت وجه شناخته شده و پس از برات و
سفته که تعهد پرداخت هستند چک جانشین پول نقد گردیده است. فوائد و اهمیت
چک ناشی از امتیازاتی است که قانون تجارت یا قانون صدور چک به آن داده یا
می دهد تا بهترین وسیله سهولت مبادله پول و یا انتقال وجه از فردی به فرد
دیگر باشد . از نظر سیاست پولی و بانکی هر کشور ، حجم چکهای درگردش و نیز
پذیرش عام که مبتنی بر اطمینان و اعتماد به روابط پولی در جامعه است همیشه
مورد توجه و مطالعه بوده و به همین جهت برای استحکام بخشیدن به مقبولیت آن ،
دولتها کوشش زیادی برای حفظ ارزش چک و ممانعت از صدور چکهای بی محل نموده
اند .
انواع چک
بانکهای ایران چکهای گوناگون چاپ و در دسترس مردم می گذارند. انواع این چکها عبارتند از :
-
چک عادی: چکهایی است که صاحب حساب صادر می کند و به طلبکار خود یا سایر
افراد می دهد . دارنده چک یعنی کسی که چک به نام او صادر شده است با مراجعه
به بانک می تواند وجه آنرا وصول کند . این چکها چندان قابل اعتماد و
اطمینان نیست و اعتبار آن صرفا اعتبار صاحب حساب است . بنابراین باید سعی
کرد فقط از کسانی چک قبول کرد که قابل اطمینان باشند . چون در صورت خالی
بودن حساب و متواری بودن صاحب حساب، دارنده چک با مشکلات فراوانی روبرو
خواهد شد و چه بسا دچار خسارتهای غیرقابل جبرانی شود.
- چک تضمین
شده: چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک صادر می شود و پرداخت وجه آن
توسط بانک تضمین می شود ، برخلاف چکهای عادی که توسط صاحب حساب صادر می شود
. بنابراین هر فردی می تواند از بانک تقاضای چک تضمین شده بنماید . این
چکها کاملا مطمئن و قابل اطمینان هستند و با مراجعه به هر یک از شعب بانک
صادر کننده در سراسر کشور قابل وصول هستند طبق قانون ، چکهای تضمین شده
قابل توقیف و مسدود شدن نمی باشند و فوت و ورشکستگی صادر کننده تضمین شده و
خللی به حقوق دارنده این نوع چک وارد نخواهد ساخت
- چک مسافرتی:
چکی است که توسط بانک صادر می شود و وجه آن در هر یک از شعبه های آن بانک
یا توسط کارگزاران بانک پرداخت می گردد . مبلغ چک مسافرتی روی آن قید می
شود. این نوع چکها برای جلوگیری از حمل و نقل پول بسیار مفید است و قابل
اطمینان هم می باشد
چک و بانک: چک همیشه با بانک در ارتباط است و
فقط بانکها می توانند دسته چک به مشتریان خود بدهند . بانکهای دولتی مانند
صادرات ، کشاورزی ، ملت ، ملی ، سپه و … و بانکهای خصوصی مانند بانک سامان ،
بانک پاسارگاد ، بانک اقتصاد نوین و غیره
موسسات مالی و اعتباری و
موسسات قرض الحسنه: این موسسات بانک محسوب نمی شوند هر چند که به عملیات
بانکی مشغول هستند . دفترچه ها و دسته چکهایی که این موسسات به مردم می
دهند از امتیازها و مزایای چک بانکی محروم می باشد
چک سفید امضاء:
چک سفید امضاء ، چکی است که در آن فقط امضای صاحب حساب وجود دارد و جای
گیرنده و مبلغ و تاریخ آن خالی است . این نوع چکها معمولا برای تضمین به
کار می رود و بسیار خطرناک است . بنابراین توصیه می شود افراد در هیچ صورت
چک سفید امضاء به کسی حتی نزدیک ترین اقوام خود ندهد
صدور چک: برای
صدور چک معمولا نام گیرنده در چک قید می شود . در صورتی که چنین باشد چک در
وجه شخص معین خواهد بود و فقط همان شخص می تواند وجه آن را وصول کند . اما
اگر در محل گیرنده چک ، نام کسی نوشته نشود ، چک در وجه حامل خواهد بود
چک در وجه حامل چکی است که صاحب حساب با صدور آن ، به هر کسی که بخواهد امکان وصول وجه آنرا می دهد
انتقال چک در وجه حامل: انتقال این نوع چک فقط با دست به دست گشتن صورت می گیرد و نیازی به امضای پشت چک نیست
خطر
چکهای در وجه حامل: خطری که در مورد چکهای در وجه حامل وجود دارد امکان گم
شدن و یا به سرقت رفتن آنهاست . چون این چکها در دست هر کسی باشد همان فرد
مالک آن شناخته می شود ، در صورتی که گم شود یا به سرقت رود ، از سوی همان
فرد پیدا کننده یا سارق قابل وصول خواهد بود . مگر اینکه صاحب اصلی چک
اعلام مسروقه بودن یا گم شدن آن را بکند و تقاضای عدم پرداخت آن را به بانک
بدهد
چک از دیدگاه کیفری
- تعریف چک: بر طبق ماده ۳۱۰
قانون تجارت : « چک نوشته ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد
محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید . »
چک
سند انتقال وجه است و در هر چک ، حداقل سه نفر وجود دارد کسی که چک صادر
می کند ، کسی که چک به عهده او صادر می شود یعنی در نزد او مقداری وجه
موجود است « بانک » و بالاخره کسی که وجه چک را دریافت می نماید « ذینفع » .
صدور
چک بلامحل در قانون جرم محسوب می شود و در صورتیکه چک در هنگام وصول
غیرقابل پرداخت باشد یا مواجه با کسر مبلغ گردد یا اصولاً حساب صادر کننده
مسدود باشد و یا با وجود اشکال با نمونه امضاء در بانک ، قلم خوردگی و …
غیرقابل پرداخت باشد کسی که چک در دست اوست و محق دریافت مبلغ چک می باشد
می تواند پس از مراجعه به بانک و گرفتن گواهینامه عدم پرداخت از بانک با در
دست داشتن مدارک لازم مثل گواهینامه عدم پرداخت و اصل چک و شناسنامه برای
احراز هویتش به دادسرای محل مراجعه و با طرح شکایت کیفری خواستار مجازات
صادر کننده چک بلامحل یا دارای کسر اعتبار موجودی گردد .
جهات کیفری چک
مواردی که صادر کننده چک در صورت عدم رعایت آنها قابل تعقیب کیفری خواهد بود عبارتند از:
۱- دارا نبودن وجه نقد یا عدم کفایت آن در حساب جاری صادر کننده چک .
۲- بیرون کشیدن تمام یا قسمتی از وجهی که به اعتبار آن چک صادر شده است .
۳- صدور دستور عدم پرداخت وجه چک به بانک محال علیه .
۴- تنظیم چک به صورت نادرست : الف – عدم مطابقت امضاء ب – اختلاف در مندرجات ج – قلم خوردگی ( امثال آن ) .
۵- صدور چک از حساب مسدود .
نحوه تعقیب کیفری صادر کننده چک در مراجع قضائی
رایج
ترین راه صول وجه چک ، اعلام شکایت کیفری است ،یدین معنی که دارنده چک بعد
از دریافت برگ عدم پرداخت از بانک محال علیه آن را به ضمیمه ۲ برگ فتوکپی
مصدق پشت و روی چک و یک برگ شکوائیه ملصق به … ریال تمبر به مرجع قضائی
صالح تسلیم می کند . پس از تشکیل پرونده در ارجاع آن به مرجع رسیدگی کننده ،
تعقیب کیفری صادر کننده چک شروع می شود . شرایط تحقق چک کیفری براساس ماده
۱۰ اصلاحی سال ۸۲ هرکس مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بی
محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ محکوم خواهد شد و مجازات
تعیین شده غیرقابل تعلیق است.
مواردی که چک بلامحل قابل تعقیب جزائی نمی باشد :
۱- ظرف شش ماه پس از تاریخ صدور چک ، دارنده چک جهت وصول وجه آن به بانک مراجعه نکرده باشد .
۲- ظرف شش ماه پس از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت از جانب بانک ، دارنده چک درخواست تعقیب جزائی ننموده باشد .
۳-
در صورتی که چک بلامحل پس از برگشت به شخص دیگری منتقل شده باشد که در این
صورت شخص اخیر حق تعقیب جزائی ندارد ، مگر اینکه وارث دارنده چک باشد .
۴- در صورتی که صادر کننده چک فوت نماید .
۵-
در صورتی که صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت دارنده آن ، وجه آن را
نقداً به دارنده چک پرداخته و لاشه چک را دریافت داشته باشد .
۶- در صورتیکه پس از شکایت ، شاکی ترتیب انتقال چک مورد شکایت را به دیگری بدهد نیز تعقیب جزائی متوقف می گردد .
۷- در صورت گذشت شاکی ( دارنده چک بلامحل ) .
۸-
در صورتی که صادر کننده ثابت کند که چک مفقود یا سرقت یا جعل شده و یا از
طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت و یا جرائم دیگری به دست آمده است مانند
تهدید و اجبار .
۹- صدور چک به صورت سفید امضاء ، مشروط ، بابت تضمین ، وعده دار و تأمین اعتبار .
۱۰- در صورت جنون متهم ( با استناد به ماده ۵۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۷۵ ) .
۱۱-
هرگاه شاکی بعد از صدور حکم قطعی گذشت کند البته در این صورت اجرای حکم
موقوف می گردد و محکوم علیه تنها ملزم به پرداخت مبلغی معادل یک سوم جزای
نقدی مقرر در حکم خواهد بود که به دستور دادستان به نفع دولت ضبط خواهد شد .